خیلی‌ها به‌سادگی از کنار یک خبر عجیب عبور کردند: «تراکنش‌های اسنپ در انحصار آپ قرار گرفت». این خبر به‌ظاهر ساده، آبستن آینده‌ای خطرناک برای مشتری‌های این دو غول نوظهور است. موضوعی که برای اقتصاددانان جدید نیست: مبارزه با انحصار و سیاست‌های آنتی‌تراست. موضوعی که آزادی رقابت در بازار را تهدید می‌کند، اقتصاد را با خطر تک‌قطبی شدن مواجهه می‌کند و ناقض آزادی اقتصادی مسافران است.
متن بیانیه چه می‌گوید؟
در متن بیانیه مشترک شرکت آپ و اسنپ آمده است که «با توجه به رشد دانلود اپلیکیشن آپ و عبور از مرز ۳۰ میلیون، افق فعالیت‌های شرکت در این زمینه مبتنی بر ایجاد یک Market Place جامعه، در دسترس و آسان در اپلیکیشن آپ است.
به همین دلیل و در جهت گسترش و تنوع خدمات قابل ارائه، تمرکززدایی از درآمدهای صرف مبتنی بر کارمزدهای شاپرکی و همچنین با نگاه حداکثرسازی منافع بلندمدت برای تمامی ذی‌نفعان از جمله کاربران و سهامداران محترم، شرکت آسان پرداخت پرشین و گروه اینترنتی رز (گروه شرکت‌های اسنپ، اسنپ فود، اسنپ تریپ، اسنپ مارکت، بامیلو، اسنپ کیو و…) در جهت افزایش توان رقابتی و گسترش میزان دسترسی‌های عموم، در قالب یک همکاری مشترک (JV) برای اقدامات اجرایی ثبت شرکتی (new company) با مالکیت ۷۰ درصد آسان پرداخت و ۳۰ درصد گروه اینترنتی رز به جمع‌بندی قطعی و تفاهم نهایی رسیده‌اند.»
در این بیانیه مشترک توان رقابتی (برای آپ و اسنپ)، منافع مادی کارمزد و تنوع‌بخشیدن به منابع درآمدی دو شرکت به‌عنوان دلیل اصلی این انحصار معرفی شده است.
آن‌ها هدف خود از این توافق را این‌طور توصیف می‌کنند:
۱- تمرکز و استقرار انحصاری تمامی خدمات گروه اینترنتی رز مانند کیف پول اسنپ، اسنپ فود، اسنپ مارکت، اسنپ تریپ، بامیلو، اسنپ کیو و… بر بستر اپلیکیشن آپ در قالب شرکت فوق که به‌مرور در حال پیاده‌سازی در اپلیکیشن آپ بوده و به‌مرور قابل‌مشاهده و استفاده کاربران است.
۲- توزیع منافع حاصل از فروش و ارائه خدمات ارائه‌شده بر بستر اپلیکیشن آپ (به‌استثنای کارمزدهای شاپرکی) به شرکت مشترک با همان سهم‌الشرکه تعیین‌شده.
۳- تمرکز کلیه پرداخت‌های کاربران، مشتریان و تراکنش‌های مجموعه اسنپ از طریق درگاه‌های پرداخت مربوط به آپ یا کیف پول مشترک.
تراست چیست؟ انحصار چیست؟
اقتصاد آمریکا حق انحصارهای افرادی مثل اندرو کارنِگی، جی دی راکِفلر و جی پی مورگان را در صنایعی مثل راه‌آهن، نفت و بانکداری تجربه کرده است. این افراد برای بزرگ‌تر کردن کسب‌وکار خود و البته از بین بردن رقبا از هیچ اقدامی فروگذار نکردند. در آن زمان مقدمات پیدایش یک نظام کاپیتالیستی بسته (crony capitalism) به‌وجود آمد. نظامی که فقط به سود عده‌ای خاص است و مردم را به طور کامل از منافع نهادها محروم می‌کند.
پایان راه انحصارهایی ازاین‌دست می‌توانست تمام اقتصاد آمریکا را در خود ببلعد، آینده کسب‌وکار و فناوری در آمریکا را بسیار تاریک کند و نتیجه‌ای به‌مراتب فاجعه‌بارتر از تجارب اقتصادی شوروی به‌بار بیاورد. برای همین قوانینی برای محدود کردن اقدامات انحصارطلبانه به‌وجود آمد که به آن قوانین آنتی‌تراست گفتند.
انحصار زمانی شکل می‌گیرد که یک شرکت راه ورود برای رقبا را تنگ کند، با شرکتی دیگر تبانی کند و یا به هرترتیب اصل آزادی رقابت را نادیده بگیرد و بکوشد که تنها فروشنده (یا تنها خریدار) موجود در بازار شود.
برای شکل‌گیری انحصار لازم نیست یک شرکت تمام رقبا را بخرد. بلکه تلاش غیررقابتی (کیفیت، قیمت، پیشنهاد متمایز، نوآوری و…) برای در اختیار گرفتن سهم بیشتری از بازار، رفتاری انحصارطلبانه به‌حساب می‌آید.
مثلا اگر یک شرکت ارائه‌دهنده خدمات موبایل بخواهد شرکت‌هایی را که خدمات مشابه می‌دهند، بخرد (انحصار افقی) یا تمام صنایع بالادست و پایین‌دست را در اختیار بگیرد (انحصار عمودی) یا به هر نحوی جلوی رقابت شرکت‌های مشابه را بگیرد، قوانین آنتی‌تراست باید جلوی این اقدامات را بگیرند. در آمریکا، AT&T به خاطر احتمال پیدایش تراست اجازه خرید T-mobile را پیدا نکرد.
توجه کنید که برای شکل‌گیری انحصار لازم نیست یک شرکت تمام رقبا را بخرد. بلکه تلاش غیررقابتی (کیفیت، قیمت، پیشنهاد متمایز، نوآوری و…) برای در اختیار گرفتن سهم بیشتری از بازار، رفتاری انحصارطلبانه به‌حساب می‌آید. در ایران قوانینی روشن برای مقابله با تراست‌ها و انحصارهای احتمالی وجود ندارد و در مواردی افراد به انحصارهای غیررقابتی برمبنای تراست افتخار می‌کنند. تراست آپ و اسنپ در این دسته جای می‌گیرد.
چرا تراست خطرناک است؟
وقتی تاکسی می‌گیرید، موظفید که کرایه خود را پرداخت کنید. اما هیچ‌کس حق ندارد شما را به یک روش پرداخت خاص محدود کند. این که اسنپ (شرکت یا راننده) بگوید که نمی‌توانید از اپ‌های پرداخت دیگر استفاده کنید، نمی‌توانید پول را کارت‌به‌کارت کنید و به‌غیر از روش نقدی تنها مجاز به انجام تراکنشی هستید که ما به شما بگوییم، نقض آشکار حق آزادی شما است.
اسنپ از این که شما از درگاه پرداخت آپ استفاده کنید سود می‌برد. طبق توافقی که با آپ انجام شده، ۳۰ درصد کارمزد تراکنش متعلق به اسنپ است. اسنپ دوست ندارد شما از روش دیگری استفاده کنید، چون به این درآمد برای متنوع‌کردن منابع درآمدی خود نیاز دارد.
اگر اسنپ می‌گفت «این سازوکار پرداخت برای آسایش شما فراهم شده و در صورت تمایل می‌توانید از آن استفاده کنید» ایرادی نداشت تا بگوید «با توجه به اینکه در سیستم اسنپ، مسافران می‌توانند به دو روش آنلاین و نقدی کرایه سفرشان را پرداخت کنند، استفاده از یک روش دیگر برای پرداخت کرایه از نظر اسنپ قانونی نیست». این که اسنپ خود را در مقام قانون‌گذاری قرار می‌دهد و می‌گوید «از نظر ما» قانونی نیست هم جالب توجه است!
علاوه بر نقض آشکار آزادی، این اقدام آپ و اسنپ، فضای رقابتی کشور را نیز مسموم می‌کند.
۱) این تراست به بزرگ‌شدن غیررقابتی آپ و دشوار شدن رقابت آزاد با آن منجر می‌شود. نه به خاطر خدمات بهتر، قیمت ارزان‌تر یا پاسخگویی بهتر. بلکه تنها به این خاطر که استفاده از سامانه‌های دیگر از نظر آن‌ها قانونی نیست.
۲) اپلیکیشن‌های پرداختی که اسنپ و آپ با انگیزه‌های انحصارطلبانه آن‌ها را غیرقانونی معرفی می‌کنند، امکان رقابت در یکی از بازارهای پرتراکنش را از دست می‌دهند. فضایی رقابتی که اگر از ابتدا وجود نداشت، نه اسنپ به‌وجود می‌آمد و نه آپ.
۳) کسب‌وکارهای نوپا که قصد رقابت با اسنپ را داشته باشند، با عدم دسترسی به آپ آسیب می‌بینند. آپ می‌تواند با تحمیل کارمزدی متفاوت برای کسب‌وکارهای خارج از تراست، تبعیض قیمتی (price discrimination) به وجود بیاورد که در اولین قدم، مشتری از آن آسیب می‌بیند. یعنی نه تنها این تراست به بزرگ‌شدن غیرقانونی آپ، بلکه به حذف نابرابر رقبای اسنپ منجر می‌شود، یا دست کم سد ورود برای آن‌ها بسیار محکم می‌شود.
تراست، علیه اعتماد عمومی
آپ وجود دارد، چون مردم به آن اعتماد کرده‌اند. اسنپ هم از اعتماد مردم استفاده می‌کند. این که شما فرزند خود را به یک تاکسی اینترنتی می‌سپارید، نشان از اعتماد شما به این شرکت دارد.
اما این شرکت چقدر به شما اعتماد دارد، وقتی شما را ملزم به استفاده از سامانه‌ای می‌کند که ۳۰ درصد از منافع آن مستقیم به جیب شرکت می‌رود. به این ترتیب از مثلث «سهام‌دار- راننده – مشتری» منافع دو ضلع به صورت آشکار نقض می‌شود، تا یک ضلع دیگر سود ببرد.
شاید اینجا از مواردی مثل امنیت مالی مشتری و امنیت اطلاعات و بهانه‌هایی از این دست صحبت کنند. اما قوانین ضد انحصار چیزی نیست که همین امروز به ذهن ما رسیده باشد. تمام اقتصادهای پویای جهان از این نوع تراست‌ها پرهیز می‌کنند و قوانینی روشن برای حمایت از آزادی مشتری و رقابت آزاد کسب‌وکارها دارند.
اما این که در نبود سیاست‌های انحصارزدایانه، اسنپ و آپ که باپشتوانه اعتماد عمومی پا گرفته‌اند، بخواهند راننده و مشتری را ملزم به مشارکت در یک انحصار کنند، ناامیدکننده به‌نظر می‌رسد. اگر انحصار ارزشی داشت، انحصار تاکسیرانی شکسته نمی‌شد و کسی نمی‌توانست خدمات تاکسی اینترنتی ارائه کند.
مثل آن‌هایی که کارت‌خوان ندارند!
علاوه بر تبعیض قیمت، شفافیت و پاسخگویی نیز در سایه این انحصار به خطر می‌افتد. وقتی شما از یک شرکت دیگر خدمات می‌گیرید و پول آن را با درگاهی که دلتان می‌خواهد پرداخت می‌کنید، شفافیت در دریافتی‌ها بیشتر از زمانی است که پرداخت یا با پول نقد انجام می‌شود، یا با یک سازوکار داخلی.
شاید برای شما هم پیش آمده باشد که برخی مشاغل خاص، همیشه کارت‌خوان ندارند. فراری مالیاتی که دیگر برای همه روشن شده است. در عمل این سامانه پرداختی می‌تواند (فعلا فقط می‌تواند) آفت‌های از این دست داشته باشد.
قطعا امنیت بیشتر ما در آزادی انتخاب و فضای رقابتی بین سامانه‌های متنوع پرداخت تامین می‌شود. نه در یک سازوکار انحصاری و غیررقابتی.
این که چطور چنین سامانه‌ای می‌خواهد از حقوق مشتری و راننده دفاع کند نیز به دو دلیل مبهم است. اول، وقتی دو شرکت برخلاف منافع طبیعی راننده و مسافر به کارمزد خودشان فکر می‌کنند، چرا باید قبول کنیم که حافظ منافع ما باشند؟ در بازگشت وجه (refund) این موضوع نمود پیدا می‌کند. شرکت بجای پرداخت وجه نقد به حساب شما، می‌کوشد که پول را در کیف پولتان بگذارد تا بعدها دوباره از خودشان خرید کنید.
دوم، در این تراست اگر بخواهیم از یکی از طرفین (درگاه پرداخت یا پذیرنده وجه) شکایتی کنیم، عملا باید شکایت خودشان را به خودشان کنیم. چه کسی خودش را محکوم می‌کند؟
قطعا امنیت بیشتر ما در آزادی انتخاب و فضای رقابتی بین سامانه‌های متنوع پرداخت تامین می‌شود. نه در یک سازوکار انحصاری و غیررقابتی.
موارد استثنای تراست
شاید مسئولین شرکت آپ و اسنپ بخواهند از رفتار انحصارطلبانه خود دفاع کنند که در جایگاه مشتری قطعا از شنیدن دفاع آن‌ها استقبال می‌کنیم. اما پیشاپیش بگوییم که انحصار تنها در سه حالت قابل دفاع است ولاغیر:
- حق اختراع: با هدف حمایت از داراهایی‌های فکری و افزایش انگیزه برای خلاقیت، مخترعین یک فناوری نوین برای مدتی محدود می‌توانند انحصار اختراع ثبت‌شده خود را داشته باشند. آیا درگاه پرداخت آپ و اسنپ یک اختراع نوین است که به حق مخترع نیاز دارد؟
- انحصار طبیعی: اگر شرکت‌های تامین‌کننده برق می‌خواستند برای برق مصرفی شما رقابت کنند، چندین نیروگاه و شبکه‌های متعدد سیم‌کشی به‌وجود می‌آمد که به محیط‌زیست، امنیت و رفاه و هزینه‌های عمومی آسیبی جدی وارد می‌کرد. آیا وجود درگاه‌های پرداخت متعدد مخل امنیت، سلامت و رفاه عمومی است؟ (پس چرا تاکسی اینترنتی در هیچ کدام از موارد اختلال ایجاد نمی‌کند؟)
- انحصار اختیاری: هیچ‌کس نگفته که جستجوهای اینترنتی خارج از سایت گوگل، خلاف مقررات اندروید است. مردم از گوگل استفاده می‌کنند چون آن را ترجیح داده‌اند. شما مختارید که از بینگ، یاهو، بایدو یا هر موتورجستجوی دیگری که می‌خواهید استفاده کنید. آیا آپ و اسنپ بجای ایجاد انحصار و اعمال قوانین غیرعادلانه نمی‌توانستند خدماتی درخشان ارائه دهند که مردم داوطلبانه از آن استقبال کنند؟
از پرداخت آنلاین اسنپ استفاده نکنید!
هر کس آزاد است از هر جایی که می‌خواهد تاکسی بگیرد و کسی اجازه ندارد حق رقابت آزاد را نادیده بگیرد. استفاده از خدمات آپ هم به همین صورت است. هرکس که فکر می‌کند خدمات آپ برایش مناسب‌تر است، می‌تواند از آن لذت ببرد.
اما بازنده قطعی پیوند این دو شرکت، راننده‌ها و مسافرها هستند. اگر این سیستم برای راننده‌ها مطلوب بود، آن‌ها تمایل طبیعی نداشتند که از دستگاه پوز و یا کارت‌به‌کارت استفاده کنند. واکنش آن‌ها به این سیستم پرداخت نشان می‌دهد که از این روش راضی نیستند، و اسنپ بجای شنیدن صدای این نارضایتی، حق طبیعی آن‌ها را غیرقانونی اعلام می‌کند!
به‌عنوان مسافر خود را جای راننده بگذارید. آیا دوست ندارید که پول خدمات خود را به صورت آنی دریافت کنید؟ حتی اگر ترجیح راننده برایتان مهم نیست، شاید بد نباشد که برای حقوق شخصی و آزادی خود ارزش قائل شوید.
نظرات خود را در مورد میزان رضایت خود از سامانه پرداخت اسنپ با ما در میان بگذارید.
