به گزارش تجارت‌نیوز، سیدابراهیم رئیسی، رئیس دولت، در روز ملی صادرات با بیان اینکه تمام تولیدکنندگان و صادرکنندگان افسران دور زدن تحریم‌ها هستند، گفت: دستورالعمل‌ها و تصمیمات در حوزه صادرات، حساب‌شده و با مشورت صادرکنندگان باشد. صادرکننده و تولیدکننده باید بتوانند با پیش‌بینی کار خود را جلو ببرند. یک کشاورز وقتی بذرش را می‌کارد باید بداند خرید آن تضمین شده است. این اظهارات در حالی مطرح شد که چندی پیش وضع عوارض صادراتی برای محصولات کشاورزی، ازجمله جالیزی‌ها، تجار را با سد جدیدی مواجه ساخت.
گرچه دلیل این تصمیم به‌درستی آب‌بری محصولات جالیزی عنوان می‌شود، اما به نظر می‌رسد محصولات جایگزین کشاورزی آب‌بری کمتری ندارند! بدین ترتیب با یک تصمیم دولت بازارهای صادراتی محصولات را نشانه گرفته است.
تقابل وزارت کشاورزی با دستورات رئیس دولت
اخیراً معاون برنامه‌ریزی و اقتصادی وزیر جهاد کشاورزی اعلام کرد که این وزارتخانه قصد دارد تعرفه صادراتی محصولات جالیزی را حداقل تا ۱۰۰ درصد افزایش دهد. اقدامی که دلیل آن را وزیر جهاد کشاورزی این‌گونه اعلام کرد: «باید با ایجاد عوارض در صادرات، جذابیت محصولات پر آب‌بر مانند هندوانه را کاهش دهیم تا آب مجازی از کشور خارج نشود.».
آب مجازی چند وقتی است که در ادبیات مسئولان وزارت جهاد کشاورزی پرتکرار شده است و اکثراً در کنار صادرات محصولات جالیزی از آن نام می‌برند. اعتقاد این افراد بر این است که کشت محصولات جالیزی به آب فراوانی نیاز دارد و وقتی این محصولات صادر می‌شوند آب از کشور خارج می‌شود.
البته بسیاری از کارشناسان این موضوع را تائید می‌کنند و معتقدند کشورهایی نظیر ترکیه بیشترین سود را از این موضوع می‌برند. چنانکه آن‌ها بدون هدر دادن منابع آبی خود، محصولات جالیزی مورد نیاز خود را از ایران تأمین می‌کنند. اما این پرسش مطرح است که صرفاً با جلوگیری از صادرات، مشکل منابع آبی حل می‌شود. متأسفانه مسئولان دولت در این زمینه از محصولاتی به‌عنوان جایگزین صادراتی یاد می‌کنند که اگر آب‌بری بیشتری نداشته باشند، مقدار آب مورد نیاز آن‌ها برای کشت کمتر نیست.
سهم کشاورزی در صادرات غیرنفتی
بنا بر آمار اتاق ایران، 8.2 درصد از کل سهم کل وزن صادرات غیرنفتی مربوط به بخش کشاورزی است که از این میان سهم قابل توجهی به محصولات جالیزی مربوط می‌شود.
همان‌طور که مشخص است کشور عراق و امارات با اختلاف بالا مشتریان محصولات جالیزی ایران هستند. همچنین به گفته مدیرکل دفتر امور سبزی‌ها و گیاهان جالیزی وزارت کشاورزی، آب مصرفی برای تولید هندوانه در بسیاری از موارد شور و لب‌شور است که قابلیت مصرف در شرب و حتی در صنعت را بدون تصفیه ندارد.
بدین ترتیب باید گفت گرچه کشت و تولید هندوانه آب‌بری فراوانی دارد، اما در مراحل کاشت و داشت آبی برای آن مصرف می‌شود که مصارف دیگری ندارد. نکته این است که گاه تولید محصولاتی نظیر گندم برای صادرات آب بیشتری می‌برد و ارزآوری کمتری هم دارد.
صادرات هنداونه به‌صرفه‌تر است یا گندم؟
بررسی‌ها نشان می‌دهدد کاشت محصول استراتژیکی همچون گندم نیز آب زیادی برای تولید نیاز دارد. طوری‌که برای تولید هر کیلوگرم از این محصول بیش از ۱۳۰۰ کیلوگرم آب مصرف می‌شود. با توجه به اظهارات مسئولان درباره جایگزینی کشت محصولاتی نظیر گندم به جای هندوانه صادراتی و سایر محصولات جالیزی باید دید در صورت انجام این کار چقدر گندم تولید می‌شود؟!
به عنوان مثال سال گذشته ۹۰۲ هزار تن هندوانه صادر شد که با توجه به نیاز ۲۰۰ لیتری آب برای تولید هر کیلوگرم هندوانه، کل آب مصرف‌شده برای میزان مورد اشاره، حدود ۱۸۰ میلیون مترمکعب بوده است.
حال اگر این میزان آب به کشت گندم اختصاص می‌یافت تنها ۱۳۸ هزار تن گندم تولید می‌شد که با توجه به میزان نیاز کشور چندان چشمگیر نیست و در صورت واردات این میزان گندم نیز تنها ۴۵ میلیون دلار ارز از کشور خارج می‌شود.
این در حالی است که سال گذشته صادرات هندوانه ۲۰۸ میلیون دلار ارزآوری برای کشور داشت.
سودآوری محصولات جالیزی برای کشاورزی
البته نکات مورد اشاره به معنای حمایت از کشت بی‌رویه هندوانه یا صادرات آب مجازی نیست. این‌ها تنها اعداد و ارقامی هستند که برای تحلیل‌‌های کیفی که اغلب به‌صورت کلی ارائه می‌شوند پرسش ایجاد می‌کنند.
دولت اگر قصد دارد در مقابل هدررفت آب بایستد راه آن افزایش فشارها و استمرار اقتصاد دستوری نیست. در ابتدا باید دید چرا کشاورزان نسبت به کشت محصولات جالیزی اقبال نشان می‌دهند و سپس بررسی کرد که آبا راه‌های بهتری برای مدیریت بخش کشاورزی وجود دارد یا خیر؟
یکی از دلایلی که باعث استقبال کشاورزان به کشت محصولات جالیزی می‌شود، عملکرد بالای این محصولات در واحد سطح است. این مساله سودآوری بالا و کاهش هزینه کشاورزان را به همراه دارد. در سوی مقابل اما تولید محصولات استراتژیک نظیر گندم باید با جذابیت‌های زیادی چه از لحاظ میزان زحمت تولید و چه قیمت خرید تضمینی آن از سوی دولت همراه باشد که کشاورزان را مجاب به تولید کند. قطعاً هر فردی که از علم اقتصاد تنها جمع و تفریق بلد باشد هم تولید محصول ارزآور را به تولید محصولی که باید با زیان بفروشد، ترجیح می‌دهد.
اما در بخش کشاورزی هم دولت سعی دارد با سیاست‌های دستوری تولیدکننده را مجاب به تولید محصولی کند که عایدی برایش ندارد.
راهکار چیست؟
به نظر می‌رسد ایجاد دوگانه‌های غیرواقعی همچون کشت محصولات اساسی یا کشت محصولات جالیزی و به بهانه کمبود آب و آب‌بربودن بعضی محصولات تنها به کشور ضرر وارد می‌کند و عدم فهم درست مساله و پیشنهاد راه‌حل‌های انحرافی به مشکلات این حوزه دامن می‌زند.
زیرا راه‌هایی وجود دارد که می‌توان همزمان هم کشت محصولات استراتژیک را داشت و به خودکفایی رسید و هم صادرات پرسود را ادامه داد. برای مثال افزایش تولید در واحد سطح و کشت بیشتر زمین‌های دیم ازجمله این موارد است.
بر اساس اعلام وزیر جهاد کشاورزی در ایران هشت درصد تولید از دیمزار است. در حالی که در دنیا 60 تا 70 درصد از تولید کشاورزی در دیمزارها انجام می‌شود. بنابراین امکان کشت محصولات جالیزی از طریق کشت دیم و توسعه دیمزارها وجود دارد تا بدون آسیب به اقتصاد کشاورزان و صادرکنندگان، کشت محصولات استراتژیک نیز بیشتر شود.
رئیس مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی جنوب استان کرمان نیز اعتقاد دارد که ما برای کشت‌های استراتژیکی نظیر گندم در مناطق خاص به هیچ وجه نباید دنبال افزایش سطح زیر کشت باشیم.
از لحاظ کارشناسی و تجارب جهانی این استدلال چندان علمی و عملی نیست. زیرا اگر بخواهیم دنبال کشت گندم باشیم باید روش‌هایی اجرا شود که تولید بر واحد سطح افزایش یابد.
درنهایت نباید از نظر دور داشت که در صورت نبود زمینه‌های تولیدات به‌صرفه و اجبار کشاورزان به کشت محصولاتی که برای آن‌ها سودآوری ندارد، تنها مشکلات اجتماعی و اقتصادی کشاورزان افزایش می‌یابد که ازقضا شکنندگی زیادی نیز در این حوزه دارند. به‌علاوه آنکه منجر به عقب‌افتادگی روستاها و گسیل روستاییان به حاشیه شهرها خواهد شد.
برای مطالعه بیشتر خبر تبدیل شالیزارهای ایران به باغ کیوی و ویلا را بخوانید.
